Vocabulario Bíblico
Abba: Tat
E jun chꞌaꞌtem arameo. (Mr. 14:36; Ro. 8:15; Gl. 4:6)
Abismo: Siwan na jinta utakexic ruchoyil upa
Pa ri Nuevo Testamento, waꞌ na e ta juna siwan quilitaj che ruwachulew; e ri luwar pa cacꞌak wubi ri Satanás cucꞌ conoje ritzel uxlabixel chaꞌ na quebel ta chulok. (Lc. 8:31; Ap. 9:1; 20:1)
Abominación: Ri lic chꞌul y lic qꞌuixbal uwach, ri lic tzel quilitaj ruma ri Dios
Waꞌ e ri lic na usucꞌ taj caquiꞌan ri ticawex. (Mr. 13:14; Lc. 16:15; Ap. 17:4)
Adoración a Dios: Ulokꞌnimaxic ukꞌij ri Dios (Mt. 4:10; 1 Co. 14:25; Ap. 4:10)
Adulterio: Macunic chirij ri cꞌulaniquil
1) Ri cuꞌan junok cꞌulanic echiriꞌ cuyoj rib rucꞌ jun chic na ucꞌulel taj (Mt. 5:27-28; Mr. 10:11-12; Ro. 7:3)
2) Ri cuꞌan junok uyaꞌom rib pukꞌab ri Dios echiriꞌ cꞌo ri más queꞌec ucꞌuꞌx chirij y más cꞌax cunaꞌ waꞌ chwa ri Dios. E ri caꞌanaw waꞌ, na jusucꞌ ta ri ranimaꞌ chwach ri Dios. (Mt. 12:39; Mr. 8:38)
Águila: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
Waꞌ e jun awaj caxiqꞌuicꞌ lic chicaj jelaꞌ pachaꞌ juna xic. (Ap. 4:7; 8:13; 12:14)
Alfa y Omega: Ri jekebal re y ri qꞌuisbal re
“Alfa” e ri nabe letra re ri alfabeto griego y “omega” e ri qꞌuisbal re. Ri Cristo xubiꞌij: «Riꞌin in ri jekebal re yey in ri qꞌuisbal re, jelaꞌ pachaꞌ ri caꞌib letra A y Z.» (Ap. 1:8; 21:6; 22:13)
Alma: Rucꞌaslemal juna ticawex, rucꞌuꞌx, ri ranimaꞌ
E ru “espíritu” juna ticawex, ri na cacam taj tob cacam rucuerpo. (Mt. 11:29; Mr. 8:36; 1 Ts. 5:23)
Altar: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
E ri luwar pa caquiya wi ri ticawex ri quikasaꞌn chwach ri Dios o chwach juna tiox. (Mt. 5:23-24; Hch. 17:23; Heb. 13:10)
Amar: Cꞌax cunaꞌ junok (Jn. 3:16; Jn. 13:35)
Amén: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
Chꞌaꞌtem hebreo, queꞌelawi “lic katzij” o “lic areꞌ” o “e chuꞌana riꞌ”. (Mt. 6:13; Ro. 1:25; 1 Co. 14:16)
Amor: Rutzil cꞌuꞌxaj
E ri cakacꞌutu echiriꞌ cꞌax cakanaꞌ ri Dios y cꞌax cakanaꞌ kib chikawach riꞌoj. (1 Co. 13:4-7)
Animar: Unimarisaxic ucꞌuꞌx junok
E ri cakaꞌano echiriꞌ caketaꞌmaj cꞌo junok pa bis o pa cꞌax. (Mt. 9:22; 14:27; Hch. 27:22)
Anticristo: Ri cayacataj chirij ri Cristo (1 Jn. 2:18, 22; 2 Jn. 7)
Aposento alto: Ri caleꞌ ja, ruroxleꞌ ja (Mr. 14:14-15; Hch. 20:8)
Apóstol: Takoꞌn
Ri cablajuj utijoꞌn ri Jesús xebuꞌan e “utakoꞌn”, ma xetak bi ruma Rire chaꞌ queꞌquitzijoj ri Utzilaj Tzij. Yey ri Pablo e jun chique rutakoꞌn. (Lc. 6:13; Hch. 5:12)
Atrio: Uwa ja (Mr. 15:16)
¡Ay de ellos!: ¡Tokꞌoꞌ quiwach!
Pa Ruchꞌaꞌtem ri Dios, e cabiꞌx waꞌ chique ri ticawex cꞌo chi ri kꞌatbal tzij re ri Dios paquiwiꞌ. (Mr. 14:21; Lc. 11:42-47; Ap. 8:13)
Bautismo: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
E ri cuꞌan junok echiriꞌ cukꞌalajisaj ri Kanimajawal Jesucristo e Ucolobenel. Camuk pa yaꞌ o cakꞌej yaꞌ chwi ujolom.
1) Bautizar: Cuya ri bautismo (Mt. 3:6, 13; Lc. 20:4)
2) Bautizarse: Cucꞌul ri bautismo (Mr. 16:16; Hch. 16:15; Heb. 10:22)
Beelzebú: Cajawal ritzel uxlabixel o aj wach que ritzel uxlabixel (Mt. 10:25; Mr. 3:22; 2 Co. 6:15)
Bendito: Lic nim ukꞌij (Lc. 13:35; 2 Co. 1:3)
Bienaventurado: Lic nim ukꞌij ralaxic
E cabiꞌx waꞌ che ri ticawex cucꞌul ri bendición re ri Dios. (Mt. 5:3-11; 25:34; Lc. 1:42)
Blasfemar: Ri tzel chꞌaꞌtibenic chirij ri Dios (Mt. 12:31; Jn. 10:33; Ap. 13:6)
Bondad: Relej cꞌuꞌxaj
Jun cucꞌut ri relej ucꞌuꞌx echiriꞌ cuꞌan ri utz che jun chic. (Gl. 5:22; Ef. 2:7; Tit. 3:4)
Carne:
1) Tak ri rayibal re ri tiꞌjil
E tak ri na utz taj calax lo pa kanimaꞌ. (Gl. 5:16-17)
2) Ticawex
Pa jujun versículos e cachꞌaꞌt paquiwi ri ticawex. (Hch. 2:17)
3) Tiꞌoꞌn o tiꞌij
E ri tiꞌoꞌn re catijic. (1 Co. 8:13)
César, emperador: Nimalaj takanel re Roma
Ri nimalaj takanel re Roma xtakan paquiwi conoje ri jujun chic takanelab. “César” na biꞌaj taj; ma e ubiꞌ ruwach ri nimalaj takanel, yey chiquijujunal rique cꞌo quibiꞌ, pachaꞌ Julio, Augusto, Nerón. (Mt. 22:17; Lc. 20:22; Hch. 25:25)
Cielo:
1) Ruwa caj
E pa e cꞌo wi ri chꞌumil, ri kꞌij y ri icꞌ. (Mt. 16:3; Heb. 1:10)
2) Chilaꞌ chicaj
E ri luwar lic chom pa jekel wi ri Dios, tob Rire pa ronoje luwar cꞌo wi. (Mt. 3:2; 2 Co. 12:4; Ap. 4:2)
Cilicio: Cꞌul cꞌax rij y tzacꞌan upa
E cꞌul caquicoj ri ticawex ojertan cꞌutubal re ri unimal quibis ruma ri quimac o ruma cacam juna catz-quichakꞌ. (Mt. 11:21; Ap. 6:12; 11:3)
Circuncisión: Ri retalil re circuncisión
1) Ri caquiꞌan raj judiꞌab echiriꞌ juna ralco ala cuqꞌuis wajxakib kꞌij ralaxic, e cakꞌat rutzꞌuꞌmalil ruwi ri rulewal, cꞌutubal re e jun chique rutinamit ri Dios. (Gn. 17:9-14; Lc. 2:21; Hch. 7:8)
2) “Los de la circuncisión” queꞌelawi ri e aj judiꞌab. “Los que no son de la circuncisión” queꞌelawi ri na e ta aj judiꞌab. (Ro. 3:30)
3) E cꞌo jujun aj judiꞌab quicojom chi rubiꞌ ri Cristo yey caquibiꞌij ri na e ta aj judiꞌab chirajawaxic chique caquicoj ri retalil re circuncisión chaꞌ quecolobetajic. (Gl. 2:12)
Cobrador de impuestos: Aj tzꞌonol puak re tojonic
Raj tzꞌonol puak lic tzel quebil cuma ri cach aj Israel ma quechacun rucꞌ ri gobierno romano, ri catakan paquiwi raj Israel. Cabiꞌx chique e rayinel y elekꞌomab ma caquitzꞌonoj uwi ri tojonic caꞌanic y rucꞌ waꞌ caquiꞌan cꞌax che ri tinamit. (Mt. 9:11; Lc. 3:12-13; 19:2)
Compasión: Cꞌaxnaꞌbal cꞌuꞌxaj
1) Mostrar compasión: Cucꞌut ri cꞌaxnaꞌbal ucꞌuꞌx (Ro. 9:15; Heb. 4:15; 1 P. 3:8)
2) Sentir compasión: Cajuchꞌ caꞌn pa ranimaꞌ, cajuchꞌ caꞌn ucꞌuꞌx che junok (Mt. 9:36; Mr. 8:2; 1 Jn. 3:17)
Comunión, compañerismo, unánime: Junam kacꞌuꞌx, cojuꞌan xa oj jun
E ri cakariko echiriꞌ cakamol kib chaꞌ rucꞌ rutzil cꞌuꞌxaj junam cojwaꞌic, junam cakalokꞌnimaj ukꞌij ri Dios o cakanimarisaj kacꞌuꞌx chikawach. (Hch. 2:1, 42; 1 Co. 1:9)
Conciencia: Cunaꞌ chucꞌuꞌx we utz uꞌanom chwach ri Dios o na utz ta uꞌanom
Conciencia buena: Cunaꞌ chucꞌuꞌx jusucꞌ rubinic usilabic chwach ri Dios, cumaj usucꞌ saꞌ ri utz yey e cuꞌano (Hch. 23:1; Ro. 9:1)
Concilio: Conoje ri uchapom wi rib ri kꞌatbal tzij
Waꞌ e 70 achijab e aj judiꞌab; chiquixoꞌl cꞌo ri cajawal raj chacunel pa Rocho Dios, e cꞌo ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios yey jujun nimak winak re ri tinamit. Paquikꞌab cꞌu rique cꞌo wi ri kꞌatbal tzij caꞌan paquiwi ri tinamit Israel. (Mt. 26:59; Mr. 15:43; Hch. 22:30)
Concupiscencia: Rayibal na chom ta uwach (Ro. 1:24; Stg. 1:14; 2 P. 3:3)
Consolador: Toꞌbel re cubochiꞌij kacꞌuꞌx, Toꞌbel re cunimarisaj kacꞌuꞌx
Waꞌ e ri Ruxlabixel ri Dios. (Jn. 14:16, 26; 15:26; 16:7)
Contaminar:
1) Ri cuyojo o cuchꞌulaj rubinic usilabic ri ticawex (Mt. 15:20; Stg. 3:6)
2) Ri waꞌim cuchꞌulaj ri ticawex
Chiquiwach raj judiꞌab ojertan, cꞌo ri cutij junok o cuchapo, yey waꞌ cuꞌan che junok na utz taj coc pa ri Rocho Dios chilaꞌ Jerusalem we na xujoskꞌij ta rib nabe. (Hch. 15:20)
Copa: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
1) Cꞌolibal re tijbal vino (Mt. 26:27; Mr. 14:23; Lc. 22:17; 1 Co. 11:25)
2) Cꞌaxcꞌobic
E cꞌambal naꞌoj puwi tak ri cꞌaxcꞌolil. (Mt. 26:39; Mr. 14:36; Ap. 16:1)
Cordero: Kꞌapoj bexex
Chupa ri Nuevo Testamento cacꞌambex uwach ri Jesús rucꞌ jun kꞌapoj bexex cayaꞌiꞌ re kasaꞌn chwach ri Dios. (Jn. 1:29; 1 P. 1:19; Ap. 5:6)
Cordón: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
Che ruchiꞌ ri quikꞌuꞌ rachijab e aj judiꞌab, carabab jujun cordón sak pachꞌum, waꞌ cꞌo jujic chij azul chupa. Ri Dios xtakan che caquiꞌan waꞌ, cuxtabal re chique caquicoj utzij Rire. (Nm. 15:38-39; Mt. 23:5 )
Cristo: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
Ri chꞌaꞌtem “Cristo” pa griego junam queꞌelawi rucꞌ ri chꞌaꞌtem “Mesías” pa hebreo. Ucabichal wa chꞌaꞌtem queꞌelawi “Ruchaꞌoꞌn ri Dios ubiꞌtisim lok”, waꞌ e ri Colobenel biꞌisitim lo ruma ri Dios. (Mt. 16:16; Jn. 20:31; Hch. 17:3)
Cuerdo: Ri cuchꞌob chi utz saꞌ ri cuꞌano (2 Co. 5:13)
Demonio: Itzel uxlabixel (Mt. 7:22; Mr. 1:34; Lc. 8:2)
Denario: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
E jun meyo re Roma, rajil jun kꞌij chac. Oxib ciento e cuchꞌac jun aj chac pa jun junab. (Mt. 20:9; Lc. 10:35)
Descendiente: Ralcꞌoꞌal canok
Raj judiꞌab lic caquibiꞌij waꞌ echiriꞌ quechꞌaꞌt puwi ri familia quipetebem lo wi, pachaꞌ “ri e ralcꞌoꞌal can ri Abraham” ma rique quipetebem lo che ri Abraham. (Jn. 8:37; Ro. 9:7-8; 2 Co. 11:22)
Deseo de la carne: Ri rayibal na utz ta uwach re ri katiꞌjil (Ro. 13:14; Gl. 5:16; 1 Jn. 2:16)
Día del Señor:
1) Rukꞌijol rucꞌunibal ri Kanimajawal (1 Co. 5:5; 2 Ts. 2:2; 2 P. 3:10)
2) Ri domingo
Ri kꞌij echiriꞌ xcꞌastaj ri Kanimajawal Jesucristo chiquixoꞌl ri ecaminak. (Ap. 1:10)
Día de reposo: Kꞌij re uxlanibal
Echiriꞌ cubiꞌij “kꞌij re uxlanibal” chupa Ruchꞌaꞌtem ri Dios, waꞌ e queꞌelawi ri kꞌij echiriꞌ raj judiꞌab na quechacun taj. Waꞌ e ruwuk kꞌij re ri semana, cajeker viernes pa roquibal akꞌab y caqꞌuis sábado pa tzakibal kꞌij. (Mt. 12:1; 28:1; Mr. 2:27; Jn. 9:14)
Diablo: Ritzel winak
Rubiꞌ ritzel winak e “Satanás”. (Lc. 4:2; Hch. 13:10; 1 P. 5:8)
Diaconisas: Aj chaquib e toꞌbel piglesia
E cabiꞌx chique rixokib quetoꞌb piglesia. (Ro. 16:1)
Diáconos: Aj chaquib e toꞌbel piglesia
E cabiꞌx chique rachijab quetoꞌb piglesia. (Flp. 1:1; 1 Ti. 3:8, 12)
Diezmo: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
We junok cuchꞌac lajuj quetzales yey caresaj jun re cuya che ri Dios, ri cuyaꞌo e “rudiezmo”. (Lc. 18:12; Heb. 7:2)
Discípulo: Tijoꞌn
E jun lic cutakej ri cꞌutunic re rutijonel. (Mt. 10:1; Lc. 6:13; Hch. 24:5)
Doctrina: Cꞌutunic (Mt. 7:28; Jn. 7:16; Tit. 2:1)
Don del Espíritu Santo: Ri sipanic re ri Santowilaj Ruxlabixel ri Dios
Ri Dios cuya ri Santowilaj Ruxlabixel chique ri e re ri Cristo. (Hch. 2:38; 10:45)
Dones espirituales: Tak ri sipanic uyaꞌom ri Ruxlabixel ri Dios
Chique conoje ri e re ri Cristo, ri Ruxlabixel ri Dios cuya quichukꞌab y quinaꞌoj che uꞌaniquil tak ruchac. Jun che tak waꞌ e ri cayaꞌtaj chique jujun caquikꞌalajisaj runaꞌoj ri Dios. (1 Co. 12:1; 14:1, 12)
Dracma: Sakil puak
E jun meyo, rajil jun kꞌij chac. (Lc. 15:8; 19:13)
Dragón: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
1) E jun nimalaj itzel chicop (Ap. 12:3; 13:2)
2) Ruchꞌaꞌtem ri Dios echiriꞌ cachꞌaꞌt puwi ri Satanás, cꞌo jutak laj cubiꞌij “dragón” o “cumatz” che. (Ap. 12:9; 20:2)
Esclavo:
1) Jun aj chac lokꞌotal ruma ri rajaw
E junok cacꞌojiꞌ pukꞌab ri rajaw chaꞌ cachacun ronoje kꞌij rucꞌ y na jinta ukꞌijol rucꞌolem rucꞌ. Ri “esclavo” xew catzuk ruma ri rajaw pero na cachꞌacan taj. (1 Co. 12:13; Flm. 10; Ap. 6:15)
2) Junok cꞌo pukꞌab ri mac
Ruchꞌaꞌtem ri Dios cubiꞌij we junok cꞌo pukꞌab ri mac, e ri mac ri catakan puwiꞌ. Yey xew ri Jesús cꞌo uchukꞌab re caresaj junok pukꞌab ri mac. (Jn. 8:34; Ro. 6:16, 20)
Escriba: Raj cꞌutunel re ri tzijpixab
Raj cꞌutunel re ri tzijpixab e lic quitakem ri Tzij Pixab re ri Moisés y quecꞌutun puwi waꞌ chiquiwach ri winak. Pero lic eqꞌui chique waꞌ e más quitakem tak naꞌoj xa que achijab y cꞌutunic que can quichu-quikaw re ojertan, chwa ri caquitakej Rutzij Upixab ri Dios. Pa caxtila cabiꞌx chique “escribas”, “intérpretes de la ley” y “doctores de la ley”. (Mt. 2:4; Mr. 11:18; Jn. 8:3)
Escritura: Ruchꞌaꞌtem ri Dios tzꞌibital canok, Rutzij Upixab ri Dios (Mr. 15:28; Lc. 4:21; Jn. 19:36; Ro. 10:11; 2 Ti. 3:16; 2 P. 1:21)
Espiritual: E cꞌamom uwach ruma ri Ruxlabixel ri Dios
Uyaꞌom rib pukꞌab ri Dios (1 Co. 2:14-15; Gl. 5:25-26; 6:1)
Espíritu de Dios: Ruxlabixel ri Dios (Lc. 4:18; Jn. 3:8; Ro. 8:1)
Espíritu Santo: Santowilaj Ruxlabixel ri Dios (Mt. 1:18; Lc. 1:15; 3:22; Hch. 2:4)
Espíritus:
1) Espíritus malos: Itzel uxlabixel (Lc. 7:21; Hch. 19:12, 15)
2) Espíritus inmundos: Itzelilaj uxlabixel (Mt. 12:43; Mr. 1:26; Lc. 6:18)
Eunuco: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
Ojertan queꞌan “castrar” jujun achijab chaꞌ quechacun pa palacio o pa rocho juna beyom. Jujun caꞌan chique e chajinel que ixokib y alito o caꞌan chique e cꞌutunel. Yey e cꞌo jujun lic cꞌo quiwach. (Mt. 19:12; Hch. 8:27)
Evangelio: Utzilaj Tzij
Rucꞌuꞌxibal ri Utzilaj Tzij e waꞌ: Cꞌo cuybal mac y colobetajic ruma ri xuꞌan ri Kanimajawal Jesucristo. (Mr. 1:1; Lc. 9:6; Hch. 8:4.)
Evangelista: Aj tzijol re ri Utzilaj Tzij (Hch. 21:8; Ef. 4:11; 2 Ti. 4:5)
Expiación: Resaxic umac junok ruma rucamic juna awaj o juna ticawex
Ri Dios caresaj ri kꞌatbal tzij cꞌo puwi junok ruma rucamic ri Jesús. (Heb. 2:17; 10:6)
Faraón: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
Waꞌ queꞌelawi “rey”; na e ta biꞌaj. Conoje ri reyes re Egipto, cabiꞌx “faraón” chique. (Hch. 7:10, 13; Ro. 9:17)
Fariseos: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
Waꞌ e jun grupo achijab e aj judiꞌab. Rique caquibiꞌij lic caquilokꞌnimaj ri Dios ma caquiꞌan ronoje ri takanic tzꞌibital can ruma ri Moisés; y na xew ta waꞌ ma quicojom ne más uwiꞌ. E uwariꞌche lic quiꞌanom nim che quib y caquichꞌob rakan xew rique lic e jusucꞌ chwach ri Dios. (Mt. 3:7; Lc. 18:11; Hch. 26:5)
Fe:
1) Cubulibal cꞌuꞌxaj
Riꞌoj cubul kacꞌuꞌx rucꞌ ri Dios ma Rire cꞌax cojunaꞌo, cojuchajij y cuꞌan ronoje ri ubiꞌtisim lok. (Mt. 8:10; Mr. 5:34; Heb. 11)
2) Ri sakil cꞌutunic puwi ri Kanimajawal Jesucristo (1 Ti. 3:9)
Filacteria: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
Ri “filacteria” e jurabaj tzꞌuꞌum rucꞌ jutak bikꞌ Uchꞌaꞌtem ri Dios tzꞌibital chwach. Cꞌo achijab e aj judiꞌab caquixim waꞌ chucurusil ri quipalaj y che ri quikꞌab. Ri Dios xtakan che caquiꞌan waꞌ, cuxtabal re chique caquicoj utzij Rire. (Dt. 6:8; Mt. 23:5 )
Fornicación: Ri caretzꞌabej uwa ukꞌij rucꞌ jun chic na ucꞌulel taj; ri cuya rib chupa tak rayibal na chom ta uwach (Mr. 7:21; 1 Co. 5:9; 6:13)
Gentiles:
Ri na e ta aj judiꞌab
E ri ticawex na e ta ralcꞌoꞌal can ri Jacob. (Hch. 9:15; 1 Co. 1:23; Ef. 3:8)
Gloria: Unimal uchomalil
Cakayac ukꞌij ri Dios ruma tak ri cꞌutubal re runimal uchomalil. (Mt. 24:30; Hch. 7:55; 1 Ti. 1:17)
Gracia: Unimal rutzil cꞌuꞌxaj
1) La gracia de Dios: Unimal rutzil ucꞌuꞌx ri Dios (Jn. 1:17; Hch. 15:11; Ef. 2:8)
2) Encontrar gracia ante los ojos de otro:
Waꞌ e echiriꞌ ri uꞌanom junok lic utz quilitaj ruma jun chic. (Lc. 2:52)
Griego: Ri chꞌaꞌtem griego
Waꞌ e quichꞌaꞌtem ri e aj Grecia. Yey lic e qꞌui quetaꞌam waꞌ wa chꞌaꞌtem ojertan, na xew ta ri e aj Grecia. Lic e qꞌui e tijotal pa wa chꞌaꞌtem yey e qꞌui ri xquitzꞌibaj libros pa ri chꞌaꞌtem griego. (Lc. 23:38; Hch. 6:1; Ro. 1:14)
Griegos:
1) Ri e aj Grecia
Waꞌ e ri xebalax Grecia. (Hch. 18:17; 1 Co. 1:22)
2) Ri e aj griego na e ta aj judiꞌab
Waꞌ e ri na e ta aj judiꞌab pero ri quichꞌaꞌtem e griego y quitakem ri cojobal que raj Grecia tob na e jekel ta Grecia. Uqꞌuiyal laj echiriꞌ cubiꞌij “judíos y griegos” pa caxtila, waꞌ e queꞌelawi ri e aj judiꞌab y ri na e ta aj judiꞌab. Quil “gentiles” pa vocabulario. (Hch. 16:1, 3)
3) Ri e aj judiꞌab quechꞌaꞌt pa ri chꞌaꞌtem griego
Waꞌ e ticawex e aj judiꞌab ma ri catiꞌ-quimam e aj judiꞌab. Rique caquitakej jujun che tak ri cojobal que ri catiꞌ-quimam, pero quitakem jujun che tak ri cojobal que ri e aj griego yey ri quichꞌaꞌtem e griego. Jujun chique tak waꞌ e cuqꞌuil ri quicojom rubiꞌ ri Cristo. (Hch. 6:1)
Hades: Xibalbaꞌ re tijbal cꞌax; luwar pa quecꞌojiꞌ wi ri e caminak (Mt. 11:23; Lc. 10:15)
Hijo del Hombre: Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex
E caquibiꞌij waꞌ ri David cucꞌ tak ri kꞌalajisanelab ojertan echiriꞌ quechꞌaꞌt puwi Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios cacꞌunic. Waꞌ e ri Kanimajawal Jesucristo. Yey ri Jesucristo xubiꞌij Rire e Uchaꞌoꞌn lo ri Dios y e Alaxel Chiquixoꞌl Ticawex. (Mt. 8:20; Mr. 2:28; Hch. 7:56)
Hipócrita: Ticawex xa queb upalaj
E ri ticawex lic chacojo ri cubiꞌij yey na e ta uꞌanom. (Mt. 6:2; Lc. 11:44; 12:56)
Hora: Ora
Chupa ri Biblia, ri rajlibal ri ora re jun kꞌij cujeko echiriꞌ quel lo ri kꞌij; noꞌj chikawach riꞌoj cujek tiqꞌuil akꞌab. E uwariꞌche, echiriꞌ pa ri chꞌaꞌtem griego cubiꞌij “la hora tercera del día”, waꞌ pa kachꞌaꞌtem e “ri ubelej ora anim”. Quil ri cuadro chuxeꞌ.
Griego —Pa kachꞌaꞌtem
la hora tercera —ri ubelej ora
la hora sexta —tiqꞌuil kꞌij
la hora séptima —ri nabe ora
la hora novena —ri urox ora
la hora décima —ri ucaj ora
la hora undécima —ri uroꞌ ora
Idolatría: Ulokꞌnimaxic tiox
Echiriꞌ junok cꞌo ri uyaꞌom pucꞌaxel ri Dios (pachaꞌ tiox, puak, yacbal ukꞌij o juna ticawex) yey más cꞌax cunaꞌ waꞌ chwa ri Dios, e cuꞌan pachaꞌ “dios” che waꞌ. (Hch. 17:16; 1 Co. 10:14; Col. 3:5)
Idolo:
1) Tiox
E tak ri quidios ri ticawex, waꞌ na e ta ri Dios Kajawxel. (Hch. 7:41; 1 Co. 12:2)
2) Rajaw juna luwar
Waꞌ na winak taj, ma e jun uxlabixel cꞌo pa tew. (1 Co. 8:5)
Iglesia: Riglesia, ri tinamit re ri Cristo, ri quicojom rubiꞌ ri Cristo
Ri quimolom quib pa rubiꞌ ri Cristo pa juna luwar. (Hch. 2:47; 9:31; Gl. 1:13)
Incienso: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
E kꞌol esam che jujun cheꞌ. Ri kꞌol caporoxic chaꞌ cabukix sib lic cꞌo ruxlab. Ri incienso lic qꞌui uwach; jun che waꞌ e ri pom. Rojertan chupa ri Rocho Dios caporox incienso chwa ri altar re ri Dios. Wa incienso yijbital rucꞌ kꞌol na xa ta jun uwach y lic quiꞌ ruxlab. Pa Éxodo 30:34-35 cubiꞌij suꞌanic cayijibaxic. Yey waꞌ xew chwach ri Dios cayaꞌiꞌ wi; ruma cꞌu laꞌ e jun incienso caporoxic lic santo chwach ri Dios. Pa Jeremías 44:21-23 cubiꞌij ri Dios xusach quiwach jujun tinamit ruma xquiporoj incienso chiquiwach ri tiox. (Mt. 2:11; Lc. 1:9; Ap. 8:3)
Infierno: Xibalbaꞌ re tijbal cꞌax (Mt. 5:29; Mr. 9:43-47; Lc. 12:5; 2 P. 2:4)
Inmundicia: Ri chꞌulilaj mac
E ri cuꞌan junok echiriꞌ cuya rib che uꞌanic tak ri rayibal re rutiꞌjil, pachaꞌ ri caretzꞌabej uwa ukꞌij xa tob na rucꞌ. (Ro. 1:24; 2 Co. 12:21; 1 Ts. 4:7)
Insensato: Ticawex na jinta unaꞌoj, ri na cuchꞌob ta chi utz ri cuꞌano (Mt. 7:26; 25:2-3, 8; Ef. 5:17)
Intercesor: Ri jun cachꞌaw puwi junok chwach jun chic (Ro. 8:26; Flp. 1:9; Heb. 7:25)
Invierno: Pa kꞌalaj
Chupa ri Biblia pa caxtila cabiꞌx “invierno” che rukꞌijol echiriꞌ lic cꞌax tew y cꞌo jab. Chilaꞌ Israel waꞌ cajeker octubre y caqꞌuis abril. (Mt. 24:20)
Juan el Bautista: Ri Juan aj yaꞌl bautismo (Mt. 3:1; Mr. 6:14; Hch. 1:5)
Juicio: Kꞌatbal tzij (Lc. 10:14; Jn. 16:8; Ap. 15:4)
Juramento: Chꞌaꞌtem cajiquibax uwach (Mt. 5:33-37; Hch. 2:30; Heb. 6:16)
Justicia: Ri lic usucꞌ chwach ri Dios, ri jusucꞌ binic silabic (Mt. 3:15; 5:10; Hch. 10:35; Ro. 10:5-6)
Justificar: Ri Dios cuꞌan jusucꞌ che junok (Ro. 4:25; 5:18; 1 Co. 1:30; 2 Co. 3:9)
Lascivia: Ri cuya rib chupa ri rayibal re ri tiꞌjil (Mr. 7:22; Ro. 1:27; Ef. 4:19)
Lepra: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
E jun yabil cukꞌayisaj rutiꞌjil junok yey waꞌ lic cakꞌaxic. Ruma cꞌu riꞌ e janipa ri cacꞌojiꞌ lepra chique, na utz ta chic quecꞌojiꞌ cucꞌ ri utz quiwach. E uwariꞌche quebeꞌcꞌola lo naj che ri tinamit. (Mt. 8:1-3; Mr. 1:40; Lc. 5:12-13)
Levitas: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
Waꞌ e ralcꞌoꞌal can ri Leví. Xyaꞌ chique rique quebuꞌan e aj chac chupa ri Rocho Dios. (Nm. 4; Lc. 10:32; Jn. 1:19; Hch. 4:36)
Ley: Tzijpixab, takanic (Mt. 19:18; 22:38; Lc. 2:27; Heb. 10:16)
Ley de Moisés: Tzij Pixab re ri Dios tzꞌibital can ruma ri Moisés (Jn. 1:17; Ro. 2:23; 2 Co. 3:15)
Los cuatro puntos cardinales: Rucajchal rajlibal ruwachulew
Waꞌ queꞌelawi pa norte, pa sur, pa relebal kꞌij y putzakibal kꞌij. (Mt. 24:31; Mr. 13:27; Ap. 7:1)
Lugar Santísimo: Luwar lic Santo
E rucaꞌm upa ja re ri Rocho Dios. Chiriꞌ cꞌo ri caxa re ri tzij uꞌanom ri Dios cucꞌ rutinamit, yey wa caxa chꞌukum rij rucꞌ oro. Xew takal che ri cajawal raj chacunel pa Rocho Dios coc chupa xa julaj che ri junab re cutzꞌonoj che ri Dios cucuy quimac ri tinamit Israel. (Mt. 27:51; Heb. 9:3, 8; 13:11)
Lugar santo: Luwar Santo
E ri nabe upa ja re ri Rocho Dios pa cꞌo wi tak ri chapabal re yacbal ukꞌij ri Dios. Chiriꞌ cꞌo wi ri tzucꞌulibal akꞌ cꞌo wukub ukꞌab, ri mexa pa cayaꞌ wi ri pam yaꞌtal chwach ri Dios y ri altar re oro pa caporox wi incienso. Xew tak raj chacunel re ri Rocho Dios takal chique queboc chupa wa luwar. (Mt. 24:15; Mr. 15:38; Lc. 1:9)
Maná: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
E ri xuya ri Dios chique ri tinamit Israel re caquitij chupa ri luwar catzꞌintzꞌotic. (Jn. 6:31; Heb. 9:4; Ap. 2:17)
Mandamiento: Tzijpixab, takanic (Mt. 19:18; 22:38; Lc. 2:27; Heb. 10:16)
Mansedumbre: Chꞌuꞌchꞌuj cꞌuꞌxaj
Juna ticawex chꞌuꞌchꞌuj ucꞌuꞌx na cuꞌan ta nim che rib. (1 Co. 4:21; 1 Ti. 6:11; Tit. 3:2)
(El) Mediador entre Dios y los hombres: Ri Jun cꞌo pukꞌab cachꞌaw pakawiꞌ chwach ri Dios, ri Jun cacꞌamaw kawach chwach ri Dios (1 Ti. 2:5; Heb. 9:15)
Mente: Unaꞌoj junok
También queꞌelawi “idea”, “inteligencia” y “pensamiento”. (Mt. 22:37; 1 Co. 2:16; Ap. 2:23)
Mesías: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
E queꞌelawi ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios. “Mesías” e chꞌaꞌtem pa Hebreo y “Cristo” e chꞌaꞌtem pa griego. (Jn. 1:41)
Mirra: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
Cunabal quiꞌ ruxlab y lic qꞌui rajil. (Mt. 2:11; Jn. 19:39; Ap. 18:13 )
Misericordia Cꞌutubal re ri rutzil cꞌuꞌxaj, cꞌutubal re ri cꞌaxnaꞌbal cꞌuꞌxaj
Ri Dios cucꞌut ri rutzil ucꞌuꞌx chike echiriꞌ cucuy ri kamac. (Mt. 5:7; Ro. 11:30; 2 Jn. 3)
Nacer de nuevo: Calax tanchic
E ri cꞌacꞌ cꞌaslemal cuya ri Dios che junok echiriꞌ cuya rib pukꞌab ri Cristo. (Jn. 3:7; 1 P. 1:3)
Naciones: Ruqꞌuiyal quiwach tak ri ticawex e cꞌo che ruwachulew
Pa caxtila también caquibiꞌij “étnias” che waꞌ. (Mt. 24:14; Hch. 3:25; Ap. 1:7)
Nardo: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
E jun cotzꞌiꞌj caꞌan perfume che. (Mr. 14:3; Jn. 12:3 )
Obispo: Aj cꞌamal quiwach rutinamit ri Dios (Hch. 20:28; Flp. 1:1; 1 Ti. 3:2; 1 P. 2:25)
Odre: Surun
E jun ucꞌolibal vino ꞌanom rucꞌ tzꞌuꞌum re caprux o re bexex. (Mt. 9:17; Mr. 2:22; Lc. 5:37 )
Ósculo Santo: Jun sakil tzꞌubuj chiꞌaj caquiya ri hermanos chiquiwach chwach ri Dios (Ro. 16:16; 1 Co. 16:20; 2 Co. 13:12)
Pacto: Ri tzij cuꞌan junok rucꞌ jun chic (Lc. 1:72; Hch. 3:25; Ro. 11:27)
Paganos: Ri na quetaꞌam ta uwach ri Dios (Mt. 6:7; 1 Co. 5:1; Ef. 4:17)
Parábola: Cꞌambal naꞌoj (Mt. 13:3; Mr. 4:2; Lc. 18:1)
Paraíso: Chomilaj luwar, werta re ri Dios (Lc. 23:43; 2 Co. 12:4; Ap. 2:7)
Pascua: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
Ronoje junab ri aj judiꞌab caquiꞌan jun nimalaj nimakꞌij Pascua rubiꞌ. E jun nimakꞌij cuxtabal re ri xuꞌan ri Dios che rutinamit Israel echiriꞌ xeberesaj lo Egipto, pa lic xꞌan wi cꞌax chique. Quil Éxodo 12:1-28; 23:14-19; 34:18-26; Deuteronomio 16:1-17. Chupa ri nabe Pascua ri ángel re ri Dios xicꞌow chiquixoꞌl raj Egipto y xebucamisaj ri atzixelab chique ri e alabo. Noꞌj raj Israel xecolobetaj che waꞌ ma rique xquisokꞌ quicꞌ re bexex che ruchiꞌ ri puerta re ri cocho jelaꞌ pachaꞌ ri xtakan ri Dios che. Wakꞌij ora riꞌoj cakacuxtaj ri nimakꞌij Pascua pa tak lokꞌlaj kꞌij, cuxtabal re ri kacolobetajic ruma ruquiqꞌuel ri Cristo. Ri nimakꞌij Pascua na e ta ukꞌijol ri ralaxibal ri Jesús. (Mt. 26:2; Lc. 2:41; Hch. 12:3)
Pastor:
1) Aj chajal bexex
Ruchac juna aj chajal bexex e quebutzuku y quebucunaj rawaj yey quebuchajij chiquiwach ritzel chicop. (Lc. 2:8; Jud. 12)
2) Aj chajal rutinamit ri Dios
Ruchac juna aj chajal rutinamit ri Dios e quebuchajij ri quicojom rubiꞌ ri Cristo chaꞌ cꞌo quiqꞌuiyibal chwach ri Dios. Cucꞌut Ruchꞌaꞌtem ri Dios chique, quebupixabaj y cunimarisaj quicꞌuꞌx. (Ef. 4:11; 1 P. 5:4)
Patriarcas: Ri quimam ri tinamit Israel
Waꞌ e ri cablajuj ucꞌajol Jacob. (Hch. 7:8)
Paz: Utzil chomal (Mr. 5:34; Lc. 2:14; 12:51; Gl. 5:22)
Pentecostés: Nimakꞌij re Pentecostés
E jun nimakꞌij catzak cincuenta kꞌij ricꞌowic ri nimakꞌij re Pascua. Chupa cꞌu wa nimakꞌij xkaj lo ri Ruxlabixel ri Dios paquiwi rutijoꞌn ri Jesús jelaꞌ pachaꞌ rubiꞌtisim Rire chique. (Hch. 2:1; 20:16; 1 Co. 16:8)
Perla: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
E jun chomilaj abaj lic cꞌo rajil. Waꞌ quesax che jun awaj re mar ostra rubiꞌ. (Mt. 7:6; 13:44-46; 1 Ti. 2:9; Ap. 17:4 )
Persecución: Uternabexic junok rucꞌ cꞌaxcꞌobic
Ri e nabe xquicoj rubiꞌ ri Cristo xeyaꞌ pa cꞌax ruma ri cubulibal quicꞌuꞌx rucꞌ Rire. (Mt. 5:10; Hch. 8:1; Ro. 8:35)
Perseverar: Cuchukꞌubej rib che uꞌanic tak ri cuꞌano cꞌa pa qꞌuisbal re
Jewaꞌ cuꞌano tob waꞌ cꞌayew o caricꞌowibej cꞌax ruma. (Mt. 24:13; Ro. 2:7; Col. 4:2)
Piedad: Jun sakil binic silabic chwach ri Dios
Junok “piadoso” e ri uyaꞌom rib che jun sakil binic silabic chwach ri Dios (1 Ti. 4:7-8; Tit. 2:12; 2 P. 3:11)
Principales Sacerdotes: Ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios
E cꞌo 24 grupos e aj chacunel pa ri Rocho Dios y chiquijujunal waꞌ cꞌo jun aj wach, yey wa e aj wach cabiꞌx “nimak e aj chacunel pa Rocho Dios” chique. (Mt. 2:4; Lc. 23:4; Hch. 25:2)
Profecía: Ukꞌalajisaxic runaꞌoj ri Dios, ri kꞌalajisanic puwi ri catajin lok (1 Co. 13:2; 1 Ts. 5:20; 2 P. 1:21)
Profeta: Kꞌalajisanel re ri Dios
E ri cukꞌalajisaj runaꞌoj ri Dios y Rutzij ri Dios. (Mt. 2:17; Mr. 11:32; Jn. 7:40)
Prosélito al judaismo: E junok xcoj pujolom cuꞌan cuqꞌuil raj judiꞌab
E ri lic culokꞌnimaj ukꞌij ri Dios y utakem ri cꞌutunic que raj judiꞌab, tob ruchu-ukaw na e ta cuqꞌuil raj judiꞌab. (Hch. 2:10; 6:5; 13:43)
Prueba: Cꞌambal upa junok (Lc. 8:13; Ro. 5:4; Stg. 1:3)
Publicano o cobrador de impuestos: Aj tzꞌonol puak re tojonic
Raj tzꞌonol puak lic tzel quebil cuma ri cach aj Israel ma quechacun rucꞌ ri gobierno romano, ri catakan paquiwi raj Israel. Cabiꞌx chique e rayinel y elekꞌomab ma caquitzꞌonoj uwi ri tojonic caꞌanic y rucꞌ waꞌ caquiꞌan cꞌax che ri tinamit. (Mr. 2:14-15; Lc. 3:12-13; 19:2)
Púrpura: Morato
Ojertan xew ri lic cꞌo quiwach pachaꞌ ri reyes o ri beyomab caquicoj cꞌul morato, ma waꞌ lic qꞌui rajil. (Mr. 15:17; Lc. 16:19; Hch. 16:14; Ap. 18:12)
Querubines: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
E pachaꞌ e ángeles. Ri Dios xebucoj jujun querubines re caquichajij ri werta re Edén echiriꞌ xeberesaj bi ri Adán y ri Eva. Quil Génesis 3:24. También ri Dios xtakan che cacoj quicꞌaxwach queb querubines puwi ri caxa re ri tzij uꞌanom ri Dios cucꞌ rutinamit. Quil Éxodo 25:18-20. (Ez. 10; Is. 37:16; Heb. 9:5)
Rabí: Lal tijonel
E jun tijonel lic uyaꞌom rib che umajic Ruchꞌaꞌtem ri Dios y cukꞌalajisaj tak ri umajom chiquiwach ri winak. Tak rutijoꞌn caquibiꞌij “lal tijonel” che. (Mt. 23:8; Jn. 1:49; 4:31)
Reconciliación: Ri caquiꞌan utzil chomal chiquiwach
Echiriꞌ ri Adán y ri Eva xemacunic, e xquijam ri utzil chomal rucꞌ ri Dios. Pero ruma ri Kanimajawal Jesucristo, tak ri ticawex utz caquirik tanchi utzil chomal rucꞌ ri Dios. (Ro. 5:11; 2 Co. 5:18)
Redención: Lokꞌobal re ri xujamo, colobetajic
1) E echiriꞌ junok cꞌo tojbal cuya pucꞌaxel ri ujamom, waꞌ cuꞌan tanchi re.
2) Tak ri ticawex xecꞌojiꞌ pukꞌab ritzel winak echiriꞌ ri Adán y Eva xemacunic, pero ri Kanimajawal Jesucristo xuya rib pa camic chaꞌ ruma ruquiqꞌuel cojulokꞌo y jelaꞌ cojresaj pukꞌab ritzel winak y cojuꞌan oj re Rire. (Lc. 2:38; Ro. 3:24; Heb. 9:12)
Reino de Dios: Rutakanic ri Dios
E pa catakan wi Rire. Chilaꞌ chicaj ronoje pukꞌab ri Dios cꞌo wi. Yey wara che ruwachulew rutakanic e ri cuꞌan pa canimaꞌ janipa ri quiyaꞌom quib pukꞌab. (Mt. 6:33; Mr. 4:26; Hch. 8:12)
Reino de los cielos: Rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj (Mt. 3:2; 13:24; 19:23)
Regeneración: Ri cuꞌan tanchi cꞌacꞌ
1) E ri caꞌan cꞌacꞌ che tak ri cꞌolic (Mt. 19:28; Tit. 3:5)
2) E ri calax tanchi ri ticawex che jun cꞌacꞌ cꞌaslemal (Ef. 4:22-24; Col. 3:8-10, 12)
Resurrección: Cꞌastajibal que ri ecaminak, cꞌastajibal chiquixoꞌl ri ecaminak (Mt. 22:31; Hch. 17:32; 1 Co. 15:13)
Rollo, libro: Jubotaj wuj
Ojertan junwi ri libro; e jubotaj wuj ꞌanom rucꞌ tzꞌuꞌum o rucꞌ jun ticoꞌn “papiro” rubiꞌ. (Lc. 4:20; Heb. 10:7; Ap. 6:14 )
Sacerdote: Ri aj chacunel pa Rocho Dios
Ri chac caquiꞌan raj chacunel pa Rocho Dios e waꞌ: Quechꞌaw paquiwi ri tinamit chwach ri Dios rucꞌ oración, quebixonic, caquicꞌul ri kasaꞌn y caquikꞌatisaj ri sacrificios que ri tinamit chwach ri Dios. Conoje raj chacunel pa Rocho Dios quipetebem chique ri e ralcꞌoꞌal ri Aarón, ri nabe aj chacunel xuchaꞌ ri Dios. Quil Levítico 8:1-9, 12-14. Tak rucꞌajol juna aj chacunel pa Rocho Dios quebuꞌana e aj chacunel pachaꞌ ri quikaw. (Mt. 8:4; Lc. 10:31; Heb. 7:5)
Sacrificio: Kasaꞌn re awaj ecamisam chwa juna altar
Ojertan quecamisax awaj paquicꞌaxel ri winak ruma ri quimac. Yey woꞌora na cajawax ta chi caꞌan waꞌ, ma ri Kanimajawal Jesucristo xcam paquicꞌaxel ri ticawex, tojbal re ri quimac. (Mt. 9:13; Ro. 12:1; Heb. 9:26)
Saduceos: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
E jun grupo aj judiꞌab lic cꞌo quiwach. E qꞌui chique raj chacunel pa ri Rocho Dios e saduceos. Rique na caquitakej ta ruqꞌuiyal takanic que ri fariseos yey na caquicoj taj we e cꞌo ángeles o we cꞌo cꞌastajibal chique ri ecaminak. (Mt. 22:23; Mr. 12:18; Hch. 5:17; 23:8)
Samaria: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
E jun tinamit cꞌo chuxoꞌlibal tak ri luwar re Galilea y Judea. Ri aj Samaria e calcꞌoꞌal can ticawex e aj naj xecꞌojiꞌ chilaꞌ ojertan. Rique na quebopon ta Jerusalem che uyaquic ukꞌij ri Dios yey lic tzel quebil cuma ri aj judiꞌab. Quil 1 Reyes 12; 16:24; 2 Reyes 17:24-41; Juan 4. (Lc. 10:33; Jn. 4:7; Hch. 8:14)
Santo:
Xew ri Dios lic nim ukꞌij santo, ma Rire na jinta cꞌana umac. (Lc. 1:49; 1 P. 1:15-16)
Santos: Conoje ri lic quiyaꞌom quib pukꞌab ri Cristo, ri hermanos quicojom rubiꞌ ri Cristo (2 Co. 13:13; Heb. 3:1)
Santidad: Jusucꞌ binic silabic chwach ri Dios (Lc. 1:75; 2 Co. 7:1; 1 P. 1:16)
Satanás: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
E ubiꞌ ritzel winak, ri cajawal ritzel uxlabixel. “Satanás” queꞌelawi “tzꞌakal tzij”. (Mt. 4:10; Lc. 10:18; 2 Co. 11:14)
Sinagoga: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
E jun luwar pa caquimol wi quib raj judiꞌab chaꞌ caquita Rutzij Upixab ri Dios y caquiꞌan orar. Pa tak ri tinamit cꞌo sinagogas, noꞌj ri Rocho Dios xew ri jun cꞌo Jerusalem y xew chilaꞌ quecamisax awaj chwach raltar re ri Dios. (Mt. 4:23; Lc. 4:33; Hch. 13:42)
Sion: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
E jun juyub cꞌo Israel; puwi waꞌ cꞌo wi ri tinamit Jerusalem. Yey cꞌolic queꞌelawi e ri luwar pa cꞌo wi ri Dios chilaꞌ chicaj. (Mt. 21:5; Heb. 12:22; 1 P. 2:6)
Sobrio: Ri cuchꞌob na chi utz saꞌ tak ri cuꞌano (1 Ts. 5:6; 2 Ti. 4:5; 1 P. 5:8)
Sorteo: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
Ri caquiꞌan ojertan e pa jun cꞌolibal cayaꞌ raltak co abaj o raltak co cheꞌ tzꞌibital jun biꞌaj chwach. Yey e ri cachꞌopilin lok echiriꞌ cayiquiyoꞌxic, e riꞌ ri uchaꞌom lo ri Dios. (Lc. 1:9; Hch. 1:26)
Sumo Sacerdote: Cajawal raj chacunel pa Rocho Dios (Mt. 26:3; Mr. 14:60; Hch. 4:6)
Tabernáculo: Rocho Dios xa caquiric
E nabe Rocho Dios xyac cuma ri tinamit Israel. Echiriꞌ xebin rique pa ri luwar catzꞌintzꞌotic, caquitor waꞌ, caquicꞌam bi y caquiyac tanchi pa quecꞌojiꞌ wi. (Hch. 7:44; Heb. 8:5 )
Temor: Xiꞌin ib
Tener miedo:
Lic cuxiꞌij rib. (Mt. 2:22)
Temor respetuoso a Dios:
Cꞌo xiꞌin ib rucꞌ chwach ri Dios. (Hch. 10:2)
Templo: Rocho Dios
Ri Rocho Dios xyaquiꞌ ruma ri Salomón chupa ri tinamit Jerusalem, e xujal bi ri “tabernáculo” xcucꞌaꞌaj ri tinamit Israel echiriꞌ xebin chupa ri luwar catzꞌintzꞌotic. Ri Rocho Dios xcꞌojiꞌ Jerusalem e jun sitio sutum rij rucꞌ tapia re nimaꞌk tak abaj. Chilaꞌ xebopon ri ticawex re queꞌquilokꞌoj ukꞌij ri Dios y re queꞌquiyaꞌa ri quikasaꞌn chwach ri Dios. Xew chilaꞌ tak raj chacunel pa Rocho Dios xequicamisaj rawaj chwa raltar re ri Dios. Chunicꞌajal ri sitio cꞌo jun chomilaj ja queb upa. Ri nabe e ri Luwar Santo y rucaꞌm e ri Luwar lic Santo. Chupa ri nabe upa ja xew xeboc tak raj chacunel re ri Rocho Dios. Chupa ri Luwar lic Santo xew xoc ri cajawal raj chacunel re ri Rocho Dios. Ri Rocho Dios xyac ruma ri Salomón, xwulix ruma ri rey Nabucodonosor, yey xyaquiꞌ tanchic ruma ri Zorobabel chupa rukꞌijol ri Esdras. Chwach pan ri ralaxibal ri Jesús, ri Herodes xujek uyijbaxic ri Rocho Dios, yey waꞌ xwulix cuma ri soldados aj Roma chupa ri junab 70 D.C. cuarenta junab chwi rucamic ri Jesús. (Mt. 24:1; Mr. 12:35; Hch. 2:46 )
Tentación: Ri camin uwach junok pa mac, cꞌambal upa junok
E ritzel winak o tak ri rayibal re ri katiꞌjil ri cojumin chupa ri mac. (Mt. 26:41; 1 Co. 10:13; Stg. 1:12)
Títulos de Cristo:
El Buen Pastor: Ri Utzilaj Chajinel que bexex (Jn. 10:11)
El Cordero de Dios: Ri Kꞌapoj Bexex (Jn. 1:29; Ap. 5:6)
El Pan de vida: Ri Pam cuya cꞌaslemal (Jn. 6:48)
El Camino: Ri Be (Jn. 14:6)
La Verdad: Ri Kꞌijsak (Jn. 14:6)
La Vida: Ri Cꞌaslemal (Jn. 14:6)
Títulos de Dios:
El Altísimo: Ri catakan chwi ronoje (Lc. 1:32; 6:35)
El Dios Padre: Ri Kakaw Dios (Ef. 6:23; Flp. 2:11; Tit. 1:4)
El Señor Dios: Ri Dios Kajawxel (Lc. 1:32; Ap. 4:8)
El Todopoderoso: Ri cꞌo ronoje unimal chukꞌab pukꞌab (2 Co. 6:18; Ap. 4:8; 11:17)
Tribulación: Cꞌaxcꞌobic (Mt. 24:9; Ro. 5:3; Flp. 4:14)
Tribunal: Luwar pa cakꞌat wi tzij paquiwi ri ticawex (Jn. 19:13; Hch. 18:12; 2 Co. 5:10)
Ungido de Dios: Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios (Lc. 2:26; Hch. 4:27)
Ungir:
1) Cukꞌej che o cusokꞌ che o cucoj che
Caꞌan waꞌ re cunabal. (Stg. 5:14)
2) Cucoj puwiꞌ
Caꞌan waꞌ rucꞌ aceite echiriꞌ junok cacojic re rey o cacojic re cajawal raj chacunel pa Rocho Dios.
3) Ri caꞌanic echiriꞌ cayijbax juna cuerpo re camukic (Mr. 14:3-8; Jn. 12:3-7; 19:40)
Verano: Pa sakꞌij
Chupa ri Biblia pa caxtila cabiꞌx “verano” che rukꞌijol echiriꞌ lic cabucbutic y na jinta jab. Chilaꞌ Israel waꞌ cajeker mayo y caqꞌuis cꞌa septiembre. (Mt. 24:32; Mc. 13:28; Lc. 21:30)
Verdad: Ri Kꞌijsak re ri Dios, ri sakil cꞌutunic, ri katzij, ri areꞌ (Mr. 12:32; Jn. 1:14; Ef. 4:25)
Vida eterna: Cꞌaslemal na jinta utakexic (Mt. 19:16; Jn. 3:36; 6:68; 1 Jn. 2:25)
Virgen:
1) Junok na cꞌuliꞌnak taj y na uminom ta rib rucꞌ junok (1 Co. 7:25; Ap. 14:4)
2) Kꞌapoj ali o ala (Mt. 1:23; 25:7; 2 Co. 11:2)
Voluntad de Dios: Ri rajawal ucꞌuꞌx ri Dios
E janipa ri caraj ri Dios. (Mt. 6:10; 26:42; Hch. 21:14; Ro. 12:2)
Zelote o Cananista: (Junam rubiꞌxic pa kachꞌaꞌtem)
Ri chꞌaꞌtem “zelote” pa griego junam queꞌelawi rucꞌ ri chꞌaꞌtem “cananista” pa arameo. Waꞌ e jun cuqꞌuil ri lic cacaj quel lo ri tinamit Israel pukꞌab ri takanic re Roma. (Mt. 10:4; Mr. 3:18; Lc. 6:15; Hch. 1:13)